سفرهای عصر پارسی
سفرهای عصر پارسی

گنبد سلطانیه زنجان؛ بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان

گنبد سلطانیه همچون نگین فیروزه‌ای رنگی بر پهنه دشت‌های زنجان می‌درخشد. این گنبد یادگاری باشکوه از دوران ایلخانی است که به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود از مقاصد گردشگری تور داخلی و خارجی به شمار می‌رود. گنبد سلطانیه با رنگ درخشان کاشی‌ها و خطوط خوش‌نقش‌ونگار نه تنها یکی از گنبدهای آجری جهان به شمار می‌رود؛ بلکه نمادی زنده از شکوه معماری ایرانی و تجلی آرامش و جاودانگی در دل تاریخ است.

عکس از رهبر کوهی

گنبد سلطانیه دریک نگاه

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه استان زنجان قرار دارد. این گنبد پس از گنبد کلیسای جامع فلورانس با نام «سانتا ماریا دل فیوره» عنوان دومین گنبد بزرگ آجری جهان را به خود اختصاص داده و به عنوان اولین نمونه گنبد دو پوسته جهان و بزرگ‌ترین گنبد ایران نیز شناخته می‌شود. این گنبد فیروزه‌ای رنگ از مهم‌ترین جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود و در واقع آرامگاه شاه اولجایتو، فرمانروای دوره ایلخانی بوده که امروزه با معماری منحصربه‌فرد گردشگران بسیاری را به خود فرا می‌خواند.

این گنبد ارتفاعی در حدود ۵۰ متر دارد و پلان ساختمان به شکل هشت ضلعی و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و دقیق آن باعث شده تا معماری چشمگیری داشته باشد. گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده و یکی از مهم‌ترین بناهایی است که باید در استان زنجان به دیدنش رفت.

تاریخچه گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه در طی سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو) به عنوان آرامگاه ساخته شد. این حاکم ایلخانی در ابتدا بر طبق سنت پدری خود از آیین شمنیسم پیروی می‌کرد؛ اما پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد. اولجایتو بعدها که به مقام سلطانی رسید تحت‌تأثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل‌الله مسلمان شد. او پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و در نهایت نام خود را به «سلطان محمد خدابنده» تغییر داد. او در ابتدا گنبد سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این بنا منتقل کند؛ اما به دلیل مخالفت علمای شیعه قادر به این کار نشد و در نهایت این گنبد را به عنوان آرامگاه خود انتخاب کرد.

سلطان خدابنده دو سال پس از اتمام ساخت این گنبد جان خود را بر اثر بیماری و در ۳۴ سالگی از دست داد و طبق وصیتش در سردابه گنبد سلطانیه به خاک سپرده شد.

این گنبد توسط بیش از ۳۰۰۰ کارگر و تحت نظر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر سلطان، بنا گشت. گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت قرار گرفت که این مرمت تا سال ۱۳۵۷ ادامه پیدا کرد.

از این بنا در گذشته استفاده‌های بسیاری می‌شد که از آن جمله می‌توان به مراسم قرآن‌خوانی، برگزار مراسم نماز و دعا، برگزاری کلاس‌های آموزشی و درس، اقامت کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیمارها اشاره کرد.

معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به دلیل معماری بسیار خاص خود شناخته می‌شود. این گنبد ارتفاعی در حدود ۵۰ متر دارد که ساختن آن در قرن چهاردهم میلادی بسیار پرچالش بوده و به همین دلیل این بنا به یک شاهکار مهندسی بدل شده است. این گنبد یک پلان هشت ضلعی دارد و استفاده هنرمندانه آجر و کاشی‌کاری رنگارنگ در آن باعث شده تا هنر ایرانی و تأثیرات معماری مغولی در هم آمیخته باشند.

گنبد سلطانیه دارای سه طبقه مجزا است و برای طراحی آن از سبک معماری سلجوقی استفاده شده است. قسمت همکف و طبقه اول این بنا به همراه فضای اطراف آن شکل مستطیل شکل دارد و طبقه دوم و سوم به شکل هشت ضلعی بنا شده است.

برخی از مورخان ارتباط این بنا با عدد ۸ را به نماد هشت در بهشت و ساعت خورشیدی مرتبط می‌دانند. یکی از نقاط جالب دیگر این بنا تعداد پله‌های آن به شمار می‌رود که بر طبق اصول اسلامی ۱۱۰ عدد در نظر گرفته شده که معادل ابجد نام امام علی (ع) است.

عکس از علی مجاهد

بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه از بخش‌های مختلف تشکیل شده که هر کدام باعث شده‌اند تا این بنا یک شاهکار معماری باشد. از جمله بخش‌های مهم گنبد سلطانیه موارد زیر هستند:

تربت خانه

یکی از معروف‌ترین قسمت‌های گنبد سلطانیه این بخش است که دارای ارتفاع ۱۶ متر، طول ۱۷ متر و عرض ۸ متر است. الجایتو زمانی که نتوانست پیکر حضرت علی (ع) و فرزندش را به این منطقه منتقل کند دستور داد تا بخشی از خاک نجف و کربلا را برای ساخت قسمتی از بنا به ایران بیاورند. با استفاده از تربت امام حسین (ع) روی دیواره‌های محراب سوره ملک خطاطی شد و این بخش را تربت خانه نامیدند. کاشی‌کاری‌های این بخش نیز از زیبایی‌های بسیار خاص آن هستند.

سردابه

این بخش در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه قرار گرفته و مکانی برای دفن پادشاهان و دولتمردان دوره بوده است. در وسط سردابه محل قبر قرار دارد؛ اما طبق کاوش‌ها هیچ قبری در سردابه موجود نیست. مورخان با این حال معتقدند سلطان محمد خدابنده در این سردابه به خاک سپرده شده است.

گنبدخانه

گنبد سلطانیه یک گنبد دو پوسته (دوجداره) محسوب می‌شود که ارتفاع آن ۵۰ متر، قطر دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر است. دوجداره بودن این گنبد با وجود یک فضای 60 سانتی‌متری بین دو پوسته، این بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است.

مناره‌های گنبد سلطانیه

در گنبد سلطانیه دو نوع مناره کارگزاری شده است؛ مناره‌هایی که به شکل پنهان در داخل اسکلت قرار دارند و گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار گرفتند. در گذشته ۸ مناره در بالای بنا وجود داشت که همه آنها به جز یک مناره از بین رفته‌اند. مناره‌های این گنبد توخالی هستند و داخل آنها پلکان چرخشی تعبیه شده است.

کتیبه‌های گنبد سلطانیه

در این گنبد می‌توان کتیبه‌های متعددی از آیات قرآنی را مشاهده کرد. از جمله این کتیبه‌ها می‌توان به سوره فتح در دیوارهای طبقه همکف و آیات آیت‌الکرسی در بخش بالای درب ورودی اصلی به آرامگاه اشاره نمود.

ساعت خورشیدی گنبد

این گنبد دارای نورگیرهایی است که نقش ساعت را ایفا می‌کردند. به این شکل که ورود نور از سوراخ اصلی گنبد نشان می‌داد که زمان اذان ظهر فرا رسیده است. دریچه‌ها و نورگیری‌های این گنبد همچنین به نحوی طراحی شده بودند که تابش نور از پنجره‌های بزرگ نشان‌دهنده ساعت و تابش نور از پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده دقیقه باشد.

چگونه به گنبد سلطانیه برویم؟

گنبد سلطانیه در استان زنجان و در شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان اریباد قرار گرفته است. اگر از تهران به دیدن این بنا می‌روید پس از رسیدن به شهر زنجان حدود ۳۰ کیلومتر مسیر جاده‌ای را باید به سمت جنوب غربی پیش بروید تا به شهر سلطانیه برسید.

عکس از آرمین امین

بهترین زمان برای بازدید از گنبد سلطانیه

شهر سلطانیه به نسبت دیگر مناطق مرکزی ایران سردتر است و به همین دلیل سفر به این منطقه در فصل‌های بهار و تابستان و اوایل پاییز پیشنهاد می‌شود. در این بازه زمانی آب و هوا در این منطقه دلپذیر است و می‌توان به راحتی به دیدن این بنای تاریخی رفت.

جاذبه‌های اطراف گنبد سلطانیه

در اطراف گنبد سلطانیه می‌توان به دیدن جاذبه‌های تاریخی دیگری نیز رفت و سفر خود را کامل کرد. از جمله جاذبه‌های اطراف گنبد سلطانیه موارد زیر هستند:

  • آرامگاه چلبی‌اوغلی
  • حمام تاریخی سالار
  • کاروان‌سرای سنگی سلطانیه
  • دشت سلطانیه
  • موزه مردم‌شناسی سلطانیه
  • تپه نور
  • بقعه ملاحسن کاشی
  • معبد داش کسن

امکانات رفاهی اطراف گنبد سلطانیه

در اطراف این گنبد تاریخی امکانات رفاهی خاصی دیده نمی‌شود. فقط یک سرویس بهداشتی در اطراف این بنا وجود دارد که می‌توان از آن استفاده کرد. همچنین جای پارک در اطراف این بنا موجود نیست و باید در خیابان‌های اطراف مکانی را برای پارک خودرو پیدا کرد.

عکس از اکبر نیاتی

توصیه‌هایی برای سفر و دیدن گنبد سلطانیه

پیش از سفر به زنجان و گنبد سلطانیه موارد زیر را در نظر داشته باشید:

  • بازدید از گنبد سلطانیه همه روزه به جز تعطیلات سوگواری امکان‌پذیر است.
  • بازدید از این بنا دارای ساعات خاصی در نیمه اول و دوم سال است و باید پیش از رفتن در مورد آن اطلاعات لازم را به دست آورد.
  • برای دیدن این بنا باید حتماً هزینه بازدید پرداخت کرد.
  • بازدید از گنبد سلطانیه به دلیل تعداد زیاد پله‌های ساختمان به افراد سالمند یا کم توان توصیه نمی‌شود.
  • از آنجایی که ایوان‌های این بنا حفاظ ندارند در صورت به همراه داشتن کودک باید احتیاط‌های لازم در نظر گرفته شود.
  • در زمان بازدید، از این اثر تاریخی محافظت کنید و از ریختن زباله، نوشتن یادگاری و آسیب زدن به دیواره‌ها خودداری نمایید.